De heidevelden die nu natuurgebied zijn, maakten altijd deel uit van een groter cultuurlandschap. In het traditionele heidelandbouwsysteem was de heide verbonden met akkers, hooilanden, bossen, moestuinen en vijvers. We volgen de filosofie van de Heideboerderij om de mensen die hiermee werken opnieuw met elkaar te verbinden. We werken nu aan vier lokale pilots in de Kempen, Salland, de Veluwezoom en via de Getijdenboerderij Eiland van Dordrecht.
De filosofie van de Heideboerderij
De filosofie van de Heideboerderij pakt terug op het feit dat heidevelden altijd deel uitmaakten van een groter cultuurlandschap. Dit heidelandschap werd beheerd via het traditionele heidelandbouwsysteem. Dat was een circulair systeem waarbij nutriënten uit de outfields (graasgebieden, heidevelden) werden gebruikt voor voedselproductie op de infields (akkers). Schaapskuddes begraasden de heide en de mest — opgevangen in de schaapskooi en gemengd met heideplaggen — werd toegepast op de akkers. Tussen de heide, akkers, hooilanden, bos, stuwwal, uiterwaarden en riviergebied was een sterke samenhang. Lokale ambachtslieden (slagers, molenaars, bakkers etc.) verwerkten de productie die plaatselijk werd geconsumeerd.
In de filosofie van de Heideboerderij zorgt de nutriëntenkringloop van de traditionele heidelandbouw op zijn beurt voor economische en maatschappelijke samenwerking en kringlopen. De schaapherder die mest levert aan de akkerbouwer krijgt daarvoor betaalt en neemt op zijn beurt weer veevoer af van de akkerbouwer, terwijl de akkerbouwer weer graan levert aan de bakker of bierbrouwer, die daarvan producten maken voor de mensen in de buurt. Elke ondernemer kan zijn eigen verdienmodel organiseren. Bewoners uit de buurt kunnen meedoen, als vrijwilliger in de natuur of bij de schaapskudde, maar ook als investeerder. Ook zijn er kansen om aan te haken met nieuwe recreatieve of educatieve arrangementen, initiatieven met zorg of mensen met afstand van de arbeidsmarkt of andere bedrijvigheid. In de filosofie van de Heideboerderij worden deze ecologische, economische en maatschappelijke kringlopen georganiseerd in een gebiedscoöperatie, naar voorbeeld van de Marke en de Gemeynt.
Het voorbeeld: de Lüneburger Heide
De filosofie van de Heideboerderij functioneert al sinds de jaren tachtig in Naturschutzpark Lüneburger Heide, een Natura 2000-gebied in Duitsland van 23.000 hectare. Daar worden 4.000 hectare heidevelden, 450 hectare akkers en 400 hectare hooilanden als één geheel beheerd via een combinatie van natuur- en landschapsbeheer én extensieve landbouw.
De video: Lüneburger Heide
Kuddes van het traditionele heideschapenras Graue Gehörnte Heidschnucken begrazen begeleid door de schaapherder de heidevelden en andere graaslanden. ’s Nachts deponeren de schapen hun mest in potstallen voor gebruik op akkers om veevoer en consumptievoedsel te produceren. Dit systeem produceert schapen- en lamsvlees dat overal in de Lüneburger Heide wordt verkocht als culinair streekproduct in hotels en restaurants, granen voor lokaal geproduceerd brood en koeken, zaden voor de biologische landbouw, maar ook veevoer en diverse andere producten die binnen de eigen kringloop gebruikt worden. Het centraal gelegen Hof Tütsberg is het centrum van de agrarische bedrijfsvoering en het natuurbeheer, en is met een restaurant, een hotel en vakantiewoningen ook het recreatieve en educatieve centrum van de Lüneburger Heide.
De Lüneburger Heide geeft een mooi beeld van de Heideboerderij die de SHN in Nederland nastreeft, maar de situatie is hier wel anders. Zo zijn we door de eigendomsverhoudingen in Nederland genoodzaakt om samenwerking te organiseren, tussen herders, boeren, terrein beherende organisaties, ondernemers, bewoners en bestuurders. De praktijk van de Lüneburger Heide blijft hierbij een mooi streefbeeld: dat van een gezamenlijk georganiseerde, enorme (biologische of agro-ecologische) boerderij die de natuur beheert in samenspraak met de mensen en organisaties uit de omgeving.
Waarom is de Lüneburger Heide zo’n mooi voorbeeld voor het in de praktijk brengen van de Heideboerderijfilosofie in Nederland? Omdat het een beeld schetst van de doeleinden die we in Nederland kunnen nastreven, maar ook omdat het een beeld schetst van de verbeteringen die mogelijk zijn als we de Heideboerderij in Nederland in de praktijk willen brengen. We zien in de Lüneburger Heide enkele voordelen:
- Op regionaal niveau georganiseerd natuur- en landschapsbeheer combineert kennis en ervaring uit natuurbeheer en landbouw.
- Dit zorgt ook dat de geldstromen vanuit diverse sectorale bronnen (natuur, landbouw, water) optimaal op elkaar afgestemd zijn.
- Het beheer is efficiënt: een twintigtal mensen beheert meer dan twintigduizend hectare natuur- en landbouwgrond.
Tegelijkertijd zijn er diverse verschillen tussen Duitsland en Nederland:
- De eigendomsstructuur van natuur- en landbouwgebieden is in Nederland veel meer versnipperd dan in Duitsland, waar de Lüneburger Heide grotendeels in eigendom is bij de Vereniging die het beheer organiseert. Daarom is in Nederland samenwerking noodzaak.
- In het dichter verstedelijkt Nederland zijn er meer mogelijkheden om verbindingen te leggen met bewoners om te participeren in bijvoorbeeld het beheer maar ook om te investeren.
- De vermarkting van streekproducten is efficiënt georganiseerd, maar vanuit Nederlands perspectief zijn er verbeteringen mogelijk door een betere verbinding te leggen tussen de landschapsbeheerders en de ondernemers die de producten maken en verkopen.
- Er is in de Lüneburger Heide (nog) weinig aandacht voor de mogelijkheden die het gebied biedt om bij te dragen aan de klimaatadaptatie door bijvoorbeeld bodemverbetering en landinrichting om beter met extreme droogte en neerslag om te gaan.
- In de Lüneburger Heide wordt niet of nauwelijks een gemeenschappelijke samenwerking gezocht met boeren, bewoners of ondernemers. In Nederland zullen we naar het voorbeeld van de Marke en Gemeynt wel samenwerking moeten organiseren voor het gezamenlijk beheer van natuurlijke hulpbronnen als landschap, biodiversiteit, water en bodem.